و خوش و سعادتلی گونلر، گنجعلی‌نین حیاتیندا اوزون سورمور. 1937‌-ینجی ایل یایین سون آیی، مرکز‌دن اسن قارا‌ یئل شامخور منطقه‌سینده بورویور. سووئت وطنداشلیغی پاسپورتو اولمایان شخصلر، خصوصی‌له ایران تبعه‌لری، جمعی صورتده توتولوب،حبس اولونورلار. گنجعلی‌ده آتاسی‌لا بیرلیکده یاخالانیر و شامخوردا یاخالانان بیر چوخ ایرانلی‌لار کیمی گنجه شهرینه گونده‌ریلیر.

نهایت 22 آی زیندان‌دان سونرا، گنجعلی حققینده توتولموش قرار اونا اعلام اولور.  او 5 ایل عائله‌سیله بیرلیکده شیمالی قازاخستانا تبعید اولور و 1938-ی‌نجی ایل اوکتیابر آیی‌نین 24-ی‌نده قازاخستانین سیبیره قوووشان شیمال حیصه‌سینه یولا سالینیر.

1941- ینجی ایل سئنتیابر آیی‌نین بیرینده، آلمانلی‌لار سووئت‌لر تورپاغینا باسقین ائتمک‌له، رسمی صورتده ساواشا باشلاییر و بئله‌لیک‌له حیات و یاشاییش بوسبوتون دییشیر، زامان کئچدیکجه دولانیشیق چتینلشمه‌یه، بوللوق اؤز یئرینی قیتلیغا وئرمه‌یه باشلاییر. گنجعلی‌نین عائله‌سی‌ده گونلر آجلیق عذابینا دؤزور، خوش گونلرین خاطره‌لری‌له، بو فلاکتدن جان قورتارماغا اومید بسله‌ییرلر.

عائیله مسئولیتی، گنجعلی صباحینی گئجه-گوندوز ایشله‌مه‌یه وادار ائدیر. ایکینجی دونیا ساواشی‌نین داوامی گنجعلی‌نین جزا حؤکمونو 5 ایل‌دن 8 ایله قده‌ر اوزادیر. نهایت 1945‌- ینجی ایل مای آیی‌نین اونوندا، رادیولاردان وئریلن ، "موحاریبه قورتاردی! " خبری، ایللرله گؤزلری یوللاردا اضطیراب و نیگرانلیق چکن، آیریلیق دردی اورکلرین اوزموش اولان آتا، آنالار، گلینلر و نیشانلی قیزلارین یاناقلاریندان سئوینج یاشلاری آخیدیر. دینج حیات آرزوسو یئرینی آلماقدا اولور. جاماعات سئویندیکلریندن گاه گولور، گاه‌دا آغلاییرلار.

ساواشین قورتارماغی بوتون سورگون ائدیلن‌لره وطنه دوغرو قاییتماغا ایمکانی یارادیر. 1946‌- ینجی ایلین یانوار آییندا، گنجعلی و عائله‌سی‌نین پاسپورتلاری‌دا ویزا قویولموش حالدا، اونلارین الینه چاتیر. آپریل آیی‌نین 15‌-ینده گلیب باکی‌یا چاتیرلار. اوردا یاشایان تانیش و دوستلار، گنجعلی‌نی، جنوبی آذربایجاندا اینقیلاب اولوب- دئیه تبریک ائدیرلر.

یئددی یاشیندا هله اوشاق ایکن دوغما یوردو "میاب" کندینی ترک ائدیب، آرازین اوتایینا گئده‌ن گنجعلی، نهایت 40 یاشیندا ایکن، ساچلارینا قار یاغمیش، حیاتین ائنیش- یوخوشلاریندان کئچمیش، شیرینلی-آجیلیقدان دویونجا دادمیش، ایستی سویوقلارینی سووودوقدان سونرا، آرزوسوندا اولدوغو دوغما یوردا، آنا وطنه دوغروگئری دونور.

1324‌- ینجی ایلده باش وئرمیش 21 آذر اینقیلابی، دوغروداندا آذربایجانین سیماسینی دییشمیشدی. مستبد دؤولت یئرینه، دئموکراتیک بیر رئژیم گلمیش، یئنی آزاد بیر حیات قورجولوغونا باشلامیشدی. دیل، ادبییات، تاریخ و اینجه صنعت، قیزیل گول غونچه‌سی کیمی آچیلماقدایدی. مکتب‌لر آنا دیلی‌نده درسه باشلامیش، رادیو ایستگاهی تشکیل اولونموش، شاعیرلر مجلیسی قورولموش، آذربایجان دیلینده روزنامه‌لر، مجله‌لر چاپ اولونوردو. تبریز‌ده ایلک دفعه اولاراق دانیشگاه تاسیسینه ایقدام اولونموشدو. دوننه کیمی اؤز دیلینده یازماغا، دانیشماغا حاققی اولمایان، آز قالا اؤزلویونو و میللییتینی بئله یاددان چیخارتماغا قده‌ر تنزل ائده‌ن آذربایجان خالقی، بو موفقیت‌لری گؤررکن روحلانیر، بوتون وارلیغی‌ایله گئجه‌نی گوندوزه قاتاراق، یئنی حیات اوغروندا چالیشیردی. تبریز خییاوانلاری آسفالت اولموش، ایراندا سابیقه‌سی اولمایان شهرچیلیک ایشلری باشلانمیش، تبریز شهری‌نین سوچاتدیرما سیستئمی یولا دوشموش، هر شئی‌دن آرتیق تئاتر و موسیقی ساحه‌سینده ایشلر گؤرولموش و بیر چوخ بونلار کیمی فعالییت‌لر، دوغروداندا گؤز قاماشدیریردی. تبریز تئاتری اورتا شرقده بیرینجی سؤزو دانیشیردی و یئنی تشکیل اولونموش فیلارمونیا اوندان داها یوکسگ.

گنجعلی صباحی بو موفقیت‌لری گوردوکجه بوتون آغری‌لارینی یاددان چیخاریر، اؤزونو یئنی‌دن دوغولموش کیمی حس ائدیر و یورولمازجاسینا، تبریز رادیوسونون ادبی بوراخیلیش شعبه‌سینده خالق شاعیری بالاش آذراوغلو ایله امکداشلیق ائدیر و تبریز دانشگاهی‌نین دیل و ادبییات شعبه‌سینده‌ده تدریس ائتمه‌یه باشلاییر.

گنجعلی‌نین بئله آزاد حیات سورمه‌سی چوخ چکمیر. آذربایجاندا عمله گلمیش آزاد و دئموکراتیک حیات طرزی‌نین،  بوتون ایرانا یاییلاجاغینی دویان آمریکا و اینگیلیس دؤولتلری و قولدور محمدریضاشاه، بو موقددس نئهضتی قانا چکمک فیکرینه دوشورلر. میللت‌لر تشکیلاتیندا های- کوی سالیب ، آذربایجانین تجزیه اولدوغونو تهلوکه‌سیزلیک شوراسینا آپاریرلار و نهایت آذربایجاندا ایالت انجومنلری‌نین تهلوکه‌سیزلییینی تامین ائتمک بهانه‌سیله، اورایا  قوشون چکیب، میثلی گؤرونمه‌ین جینایت‌لره ال وورورلار.

آذر آیی‌نین 20- سینده، آذربایجان میللی حؤکومتی آمئریکا سیلاحلاری‌نین قارشیسیندا تاب گتیره بیلمه‌ییب، دئوریلیر و شاه قوشونو جیددی بیر موقاویمته اوغرامادان تبریزین دروازالاریندا دوشرگه قورور. شاه جاسوسلاری‌نین تشبوثوایله فئودال‌لار و عسگر باققال‌لرین باشچیلیغی‌ایله سیلاحلانمیش قارا گروهلار، فاجیعه‌لر تؤره‌دیر، مینلر اینسانین قانینی تؤکورلر. آتالار اوغولسوز، گلینلر ارسیز، اوشاقلار آتاسیز قالیر. نه آخان قانلی گؤز یاشلارینا باخان اولور، نه‌ده آنالارین فریادینا. بئله‌لیک‌له شاه قوشونلاری بیر "فاتئح" کیمی آذر آیی‌نین 22- سینده شهره دولورلار.

گنجعلی صباحی‌نین اضطرابلی گونلری و آجیلی آنلاری یئنه‌ده باشلاییر. آذرین 23- ینده توتولور و مینلر آذربایجانلی کیمی ایشکنجه آلتینا آلینیر.  نهایت "موهاجیر" و "متجاسر" آدی‌لا نئچه آی زینداندا قالدیقدان سونرا، لورستانین بدرآباد منطقه‌سینده یئرلشن "قلعه مظفر"ه سورگون ائدیلیر و ایکی ایل اورادا قالماق مجبورییتینده قالیر.

1327- ینجی ایل شاه "عفو عمومی" اعلان ائدیر و بئله‌لیک‌له گنجعلی سورگوندن یئنه‌ده باشی بلالی تبریزه ، عائیله‌سی‌نین یانینا قاییدیر. آنجاق اودا بیر چوخلاری کیمی اصیل معنادا عفو اولمامیشدی. تبریزده هئچ بیر ایش تاپا بیلمیر ، هارا گئدیرسه، بیر سابیقه‌لی موجروم کیمی اونو قارشیلاییرلار. موختلیف ایتتیهاملار وورور و اونو یاشاماقدان بئزیرتمه‌یه چالیشیرلار. بو دؤزولمز شراییط بیر یاندان، دولانیشیقلاری‌نین چتین اولماسی‌ایسه باشقا بیر یاندان، گنجعلی‌نی تبریزدن چیخماغا وادار ائدیر و نهایت 1329- ینجی ایلین باهاریندا عائیله‌سی‌له بیرگه، تهرانا کؤچور و قارداشی – گؤرکملی رئژیسور صمد صباحی- ‌نین یاردیمی ایله ایشه باشلاییر.

گنجعلی صباحی‌نین تئهراندا یاشاماغی‌دا چوخ آغیر اولور، آنجاق او روحدان دوشمه‌دن، اؤز اجتیماعی و ادبی فعالییت‌لرینه داوام وئریر. خصوصی‌له نئفتین میللی‌لشمه حرکاتی آلتیندا یارانان سییاسی آتموسفرده، او یولداشلاری‌لا بیرلیکده "آذربایجانلی‌لار انجومنی" و بو انجومنین نزدینده " آذربایجان یازیچیلار و شاعیرلر مجلیسی"نی1331- ینجی ایلده یارادیر و تئهراندا نشر اولان "بشریت" و "بشیر آینده" گونده‌لیک‌لری و چوخ تیراژلی "چلنگر" درگیسینده اؤز اثرلرینی یایماغا باشلاییر.  گنجعلی‌نین "خائین" عنوانلی حیکایه‌سی ائله ایلک دفعه چلنگر درگیسی‌نین سون اوچ ساییندا چاپ ائدیلیر.

قولدور محمدرضانین آرخاسی اولان آمئریکا دؤولتی و باشقا استعمارچی‌لار، ایراندا گئدن میللی حرکاتین آتشینی سوندورمک فیکرینه دوشورلر. شعله‌لنمکده، ظولم و فیساد سارایلارینی یاندیریب، شاهلیق ایستیبدادینا سون قویماقدا اولان آتشی، مینلرله آزادلیق قارتال‌لاری‌نین قانی ایله سؤندورورلر. "28 مرداد" کودتاسی زیندانلارین آغزینی یئنی‌دن آچیر، سییا مامورلاری‌نین الیله ایشکنجه‌لر باشلانیر، دار آغاجلاری قورولور، سیلاحلار ایشه دوشور و وطنین ان شرفلی اوغول‌لاری آمانسیز اؤلومون آغزینا تاپشیریلیر.

گنجعلی صباحی‌ده یئنی‌دن تعقیبه، آزار – اذییت‌لره معروض قالیر و ایجتیماعی حاق‌لاردان محروم کیمی، آغیر ایللری باشدان کئچیریر.  بو محرومیت‌لر، سونرالار ساواکین  تئز- تئز سورغو- سووال‌لاری‌لا کامیلله‌شیر و بهمن اینقیلابی‌نین غلیه‌سینه قده‌ر اوزانیر.

1357- ینجی ایل بهمن انقیلابینی گؤردوکده، سانکی یئنی‌دن آنادان اولور. یاشی‌نین چوخ اولماغینا باخمایاراق تئهراندا "آذربایجان یازیچیلار و شاعیرلر جمعییتی و " اذربایجان انجمنی" ‌نین یارانماسیندا جییدی ایشتراک ائدیر، "یولداش" ، "وارلیق" ، "اینقیلاب یولوندا"، "اولکر" و ...  مجله‌لرینده اؤز حیکایه و ادبی- تنقیدی یازیلاری‌لا چیخیش ائدیر،  ادبی محفیل‌لرده بیر آق‌ساققال کیمی حضور تاپیر، تهراندا یاشایان شاعیرلر و یازیچیلار جمعییتی‌نین اورگانی عنوانی‌ایله نشر اولونان "گونش" مجلله‌سی‌نین بانیسی و آپاریجیلاریندان اولور ، ایللر بویو ایشیق اوزو گؤرمه‌ین اثرلرینی چاپا حاضیرلاییر و آذربایجانین موختلیف شهرلرینده قورولان ادبی مراسیملرده ایشتراک ائدیر. بئله‌لیک‌له، اون‌لار ایل اوره‌یینده چکدییی آغری‌لاری آزادلیق شیرینلییی‌ایله دییشدیرمک ایسته‌ییر. "

بیزیم بو کیتابدا توپلادیغیمیز یازی لاری اوستاد صباحی نین قارتال و حیات فاجعه لریندن علاوه کی بیر سیرادا یازی لاری داخیل ائدیلمیشلر . دئمک اونون ایلک الیمیزه چاتان یازی سی ایله سون یازی سینین دا بورادا شاهیدی اولا بیلریک ." سونسوز محبت " باشلیقلی حئکایه نی وارلیق درگی سینین 64 ینجی سایی سیندان گوتوردوک.

آشاغیدا اونون 1330 ینجی ایل ده چاپ اولموش بیر حئکایه سینین اوخوجوسو اولاق . دئمه لییم بو یازی اوستادین ایلکین یازی لاریندان محسوب اولا بیلر کی 1330 ینجی ایل کیچیک حجم لی بیر جزوه ده " ادبی اثرلر " باشلیغی ایله سانکی یئر آلتی شکلینده چاپ اولموشدور . تاسف له بو یازیین بیرینجی بولومون الده ائده بیلدیک . ایندی بویورون اوخویون لطفا .

آیریلیق و گوز یاشی

" م " کندی اوجا داغلارین دوشونده دوشموش ؛ اوز گوزل لییی ایله فخر ائدن بیر گلینه بنزه ر .کندین شمالیندا باش قالدیریب وقارلا دوران قوجامان داغین دوشوندن کنده دوغرو شارلتی ایله آخیب گلن اونلار ایله دییرمانی حرکته گتیره ن کهریزین سایه سینده بو کند ؛ ال یاشیل لا بورونموش باغلارینداکی آل یاناقلی آلمالارین و آیری مئیوه لرین عطری هر طرفی توتموشدور .

شرق و غرب طرفیندن دوشموش اوزون دره لرده مئشه لری خاطیرلادان قالین آغاجلیقلار و دره لرین تکیندن شاریلتی ایله آخیب کئچن چایلار بو کندین گوزل لیینی داها آرتیرمیش ایدی . قوشلارین بوتاقدان – بوتاقا سیچراییب شوق ایله چه – چه وورماغی قلب لرده اولان غبارلاری تمیزله ییر ؛ انسان نفس آلدیغی هاوانین صاف و خوشلوغوندان لذت آلیردی . گوز ایشله دیکجه هر طرفدن اوجالان داغلارین عظمت و وقارینی سئیر ائتدیکجه انسان شاهین کیمی قاناد چالیب یوکسلمه ک ایسته ییردی .

قهرمان ایسه بیر آغاجین کولگه سینده ؛ گوی اوتلارین اوزه رینه سریلمیشدی . غم بولوتلاری اونون اوچون ؛ آچیق سمانی اورتموش ایدی . تمام بو طبیعت گوزل لیک لری چایلارین شریلتی سی ؛ قوشلارین آوازی ؛ یارپاقلارین اوپوشمه سی حزین بیر موسیقی سسی کیمی قهرمانی داها غصه لندیریر ؛ تارین ساری یئللرینه وورولان بیر مضراب کیمی اونون دردلی قلبینی جوشه گتیریردی .

داخلی اضطراب و هیجانلارینین تاثیریندن بعضا ایلان کیمی قیوریلیر ؛ اودلو بیر آه چکه رک نظرینی روبروسوندا اوجالان داغلارا ؛ گاه دره نین درین لیینه بعضاده یانیندان آخان کهریز سویونا تیکیب اوزون – اوزادی بیر نقطه دن گوزونو چکمیردی . قهرمان اییرمی اوچ یاشلاریندا ؛ اورتا بویلو ؛ آز ساوادلی ؛ گوزو آچیق ؛ آز دانیشان ؛ خوش اخلاق ؛ چتین لیک و ایشدن قورخمایان بیر اوغلان ایدی . او ؛ یوخسول آتا – آنا سینین بیرجه بالاسی ایدی .

قهرمان اوز قونشولاری احمد کیشینین قیزی طرلان ایله بیر یئرده بویوموش ؛ باغلاردا – داغلاردا گزیب ؛ اوزون دره لر و چمن لیک لرده گول و یئملیک درمیش اوینامیش اوشاقلیق دورونو بیر لیکده گئچرمیشدی . هر ایکیسی بویودوکجه بو اوشاقلیق یولداشلیق محبت لری یواش یواش حقیقی عشقه چئوریلمیش ؛ بیر – بیرلرین صاف بیر محبت له سئومه یه باشلامیشلار .

قهرمان اوز آتا – آناسینی ائلچی گونده ریب ؛ احمد کیشی ایله آروادی دا بونا راضی لیق وئریب لر . قهرمانین آناسی اوز ارینین اونا نشان تاخیمیندا گتیردیی اوزویو طرلانین بارماغینا تاخمیش و هامی الله مبارک ائله سین دئییب داغیلمیشلار .

ایندی بو نشانلانمادان اوچ ایل گئچیر . قهرمان طرلانین عشقی ایله قوش کیمی اوچور – قیشی – یایا – گئجه نی – گوندوزه قاتیب ؛ نه ایستی – سویوق و نه ده راحات لیق بیلیردی . اوزونو اودا – کوزه ووروب چالیشیردی کی ؛ بیر آز وضعیت لرین دوزلتسین . ایشی سهمانا سالسین ؛ سونرا طرلانی گتیریب آسوده زندگانلیق سورسون . افسوس کی زمانه اونون ایله دوز گتیرمیردی . او اکیب – بیچیب حاضیرلادیغین کندین اربابی آتاسینین کهنه بورج و معامله لری حسابینا چکیب آپاریر یا دولت مامورلارینا وئرمه لی اولور یادا ژاندارملارین شریندن قورتولماق ایچون اونلارا وئرمه لی اولور .

کئچن گون کند ده باش وئرمیش حادثه لر قهرمانین فکرینی تمام دگیشمیشدی . بو ایل یئنه قوراقلیق اولدوغوندان اکین یاخشی بیتمه میشدی . چوخ آدام وارایدی کی ؛ سپدییی توخومو گوج ایله گوتوره بیلیردی ؛ بونا باخمایاراق ارباب نه قوراقلیقدان کنده دیمیش ضرری و نه ده اکین چیلرین آجلیق اولوم له ال به – یاخا اولا جاقلارینی نظره المادان خرمنه یغیلمیش تاخیللارین مهرلنمه سی امرینی مباشرینه وئرمیشدی . مباشر ایسه ؛اربابین کهنه حق و حسابلارین تمیز لمه یه و اوزو اوچون داها آرتیق غنیمت الده ائتمه یه چالیشیر ؛ کیمینی دویور ؛ کیمینی سئویر ؛ هرجور حیاسیزلیقدان چکینمیردی . کند اهلی داها جانا دویموش ایدی . خرمنه توپلانمیش جماعتین آراسیندان پیچی – پیچی ایله باشلانان اعتراض سسلری گئتدیکجه اوجالماقدا ایدی . آخیردا قهرمان ایره لی گلیب مباشره دئدی :

آقا بو ایل اولان قوراقلیغی کی سن بیلرسن ( خرمنده یغیلمیش بوغدالاری نشان وئره ره ک ) بودا بیزیم ایللیک محصولوموز . ارباب اوزوده گلیب گوردو . داها بیزی نیه اینجیدیرسن ؟ ...

قهرمانین بو سوزوندن حرکته گلن کندلی لر ؛ سس لرینی اوجالتماغا باشلایاراق ؛ بیر بیرینین دالینجا اوز اعتراضلارین دئمه یه باشلادی لار :

یوخدور ؛ یوخ ! ... یوخدان نه وئره ک ؟ ...

یاغمادی – بیتمه دی بونا بنده نئیله سین ؟

بیز یورغانیمیزا جان ساتیب سیزه وئردیک ؛ داها بیزدن نه ایستیرسیز ؟

بیزکی اولمه لی دئییریک ! هر طرفدن اوجالان سسلردن تهدید اولونموش مباشر ؛ بورنونو یئردن قوورایب ؛ سرت ایت کیمی یانلارینی قاپماغا باشلایب دئدی : هامیز آجیزدان اولون !

قیریلین ! ... منه نه ؟ ... من اربابین حقینی آلاجاغام ... "

اوستاد گنجعلی صباحی بوگون اییرمی ایکی ایلدن سونرا یئنه یادلاردان اونودولمامیش و آدی دیری و قالارگی یازیچیلاردان دیر . او داهی دونیاسین دگیشندن سونرا آذربایجان یازیچی لاری ایله شاعیرلرینین بیر چوخلاری بیر چوخ یازی ایله شعر بو بویوک انسانین یاد و خاطیره سینه حصر ائتمیشلر . خوشبخت لیک له اونلارین بیر سیراسی وارلیق درگی سینده ؛ بیر سیراسی ایسه اوتن گونلریم کیتابینین سونوندا و بیر سیرالاری دا ائله اوردا – بوردا چاپ اولموشلار . یازیچی و شاعیرلردن آقازاده علیائی ؛ اردبیللی ائلچی ؛ بختیار نصرت ؛ سونمز تخلص لو کریم اقا مشروطه چی ؛ اردبیللی عاصم ؛ نسیم ؛ واله ؛ آغ قوش تخلص لو علیقولو کاتبی ؛ مهدی مازندرانی ؛ اوستاد محمد علی فرزانه ؛ عزیز محسنی ؛ هاشیم طرلان ؛ مظفر درفشی ؛ حسن راشدی ؛ هریزلی ساپلاق ؛ قولی میابی ؛ رحیم رئیس نیا ؛ ائلدار موغانلی ؛ میر هدایت حصاری؛ دوقتور حسین دوزگون و ...

 چاغداش شاعیریمیز اوستاد هاشیم طرلان گنجعلی صباحی نین اولومونده گوزلریندن قان یاش آخیداراق بیر آغی دا یازیر ." تونج هئیکل " باشلیقلی بو مرثیه ده شاعیریمیز گورون دوستو و قلمداشینین فراغیندا نئجه قلم اله گوتورور :

داغلار اوجا یوللار اوزون ؛ کاروان گئدیر

قیزمار گونش گوی سمتینه عریان گئدیر

کاروان گئدیر ؛ اوزاقلاردا ساچین یولور قیلینج داغی

کاروان گئدیر آغ شلمه لی تاجین یولور قیلینج داغی

آتیب شنلیک داشین بوگون میو کندی ...

... سن ائلیمده تاریخ له شن ؛ مدریک له شن صباحی سان

دونه نیمین ؛ بوگونومون صاباحیمین صاباحی سان

یوخوشلاردا داغلار آشان ؛ قایالاردا قارتال لاشان

ائل دده میز قورقود کیمی ؛ اولولاشان ؛ کمال لاشان

صباحی سن ؛ گنجعلی سن

خالقیمیزین قلم توتان گنج الی سن

قلمی ایله وطنیمین اوجاغینی گور یاندیران

تونقال یاخان صباحی دیر .